istanbul-fâtih-çarşamba'daki Şeyh İsmet Efendi Dergahının Son Şeyhi. İsmi, Ali Haydar Olup, Babası Şerîf Efendidir. Ahıskalı Ali Haydar Efendi Diye Meşhûr Olmuştur. 1870 (h.1288) Senesinde Batum'un Ahıska Kazasında Doğdu. 1960 (h.1380) Senesinde İstanbul'da Vefât Etti. Kabri Edirnekapı Sakızağacı Kabristanındadır.
iki Yaşındayken Annesini, Dört Yaşındayken Babasını Kaybeden Ali Haydar Efendi İlk Tahsîlini Memleketinde Yaptı. Erzurum'a Gelerek Oradaki Bakırcı Medresesine Sonra, İstanbul'a Gidip Fâtih Câmiinde Derslere Devâm Etti. Tahsîlini Tamamlayıp, Bâyezîd Dersiâmlarından Çarşambalı Hoca Ahmed Hamdi Efendiden 1901 Senesinde İcâzet Aldı. Bir Yandan Hocasının Derslerine Devâm Ederken Diğer Yandan Kâdı Yetiştiren Medreset-ül-kuzât'a Gidip 1906 Yılında Mezûn Oldu. Dînî Derslerden Yapılan İmtihanı Kazanıp, Fâtih Câmiinde Talebe Okutmaya Başladı. Böylece Fâtih Dersiâmları Arasında Yer Aldı. 1909 Senesinde Fetvâhânede Fetvâ Yazmakla Vazîfelendirildi. Sahn-ı Seman (fâtih) Medreseleri Fıkıh Müderrisliğine Tâyin Edildi.
bu Sırada Talebelere Yardım Toplamak İçin Gittiği Bandırma'da Ramazan Ayında Halka Vâz Etti. Vâzlarında, Tasavvuf Ve Tarîkat Ehli Aleyhinde De Konuşuyordu. Bir Gün Sabah Namazında Kürsüye Çıkarak; "burada Bezzâz Ali Rızâ Efendi Var, Şöyle Yapar, Böyle Yapar." Diye Aleyhinde Konuştu. Cemâatin İçinde Bezzâz Ali Efendinin Talebelerinden Börekçi Hasan Efendi Adında Biri Vardı. Namazdan Sonra Bezzâz Ali Rızâ Efendinin Yanına Gidip Durumu Hocasına Anlattı. Bezzâz Ali Rızâ Efendi; "hiç Merak Etme, Çok Yakında Bizim Yanımıza Gelecek." Cevâbını Verdi. Çok Geçmeden Ali Haydar Efendinin Gönlüne Bir Ateş Düştü. Tasavvufa Ve Tasavvuf Erbâbına Karşı Alâka Duymaya Başladı. Cübbeyi Ve Sarığı Çıkarıp Câmiden Çıktı, Pazar Yerinde Bez Satan Bezzâz Ali Rızâ Efendinin Yanına Giderek, Söylediklerinden Pişmanlık Duyduğunu Bildirip, Yalvararak; "beni Evlatlığa Kabûl Et." Dedi. Bezzâz Ali Rızâ Efendi Kolundan Tuttu, Sırtını Okşadı Ve; "istanbul'da Hacı Ahmed Efendi Var, Ona Git." Dedi.
ahıskalı Ali Haydar Efendi İstanbul'a Gelip Hacı Ahmed Efendiyi Buldu. O Da; "topkapı'da Ali Efendi Var Ona Git." Dedi. Topkapı'ya Giden Ahıskalı Ali Haydar Efendi Kendisine Bildirilen Köhne Bir Evin Kapısını Çaldı. Yarım Saat Kadar Kapıda Bekledi. O Anda Kendisinin Huzur Dersleri Baş Mukarrir Ve Baş Muhatabı Olduğunu Düşünüp Kendi Kendisine; "böyle Bir Adamken Bu Köhne Evin Kapısında Bekliyorum!" Dedi. Daha Sonra Kapı Açılıp, Bir Kız Çocuğu Çıktı Ve; "buyurun İçeri." Dedi. İçeri Girenali Haydar Efendi Bir Saat Daha Bekledi. Bu Bekleyişi Sırasında Yine Makâmını Ve Mevkıini Düşündü. Bu Sırada Saçı-başı Birbirine Karışmış, Kambur Bir Adam İçeri Girdi. Bu Kimsenin Ali Efendi Olduğunu Anlayan Ali Haydar Efendi Hemen Elini Öpmek İstedi. Fakat O Kimse; "çek, Çek Elini, Ben Samîmiyetsizlere El Vermem." Dedi. Ahıskalı Ali Haydar Efendi Kendisinin Sıfatlarını Ve Makamlarını Saymaya Başlayınca O Zat; "sus, Sus!" Diyerek Azarladı. Ali Haydar Efendi Ağlamaya Başlayınca Da; "yâ! Amma Da Cümbüş Hocasıymışsın, Şaka Yaptım." Dedi. O Anda Kendinde Bâzı Değişiklikler Hisseden Ali Haydar Efendi Ali Efendiye Talebe Olup Sohbet Ve Derslerine Devâm Etti. Tasavvuf Yolunda İlerledi. Ali Rızâ Efendinin Vefâtı Üzerine 1914 Senesinde Şeyh İsmet Efendi Dergâhı Postnişinliğine, Vakıf Şartı Gereğince, Ali Rızâ Efendinin Talebeleri Tarafından Seçildi. Fakat İktidarda Olan İttihat Ve Terakki Hükümeti Onun Bu Vazîfeye Getirilmesine Mâni Oldu. Usulsüz Olan Bu Uygulama Dergâh Mensupları Arasında Huzursuzluğa Yol Açtı.
derin Bir Bilgisi Ve Kuvvetli Bir Hitâbet Gücü Olan Ahıskalı Ali Haydar Efendi, Mart 1915'te Şeyhülislâmlıkta Yeni Kurulan "te'lif-i Mesâil Heyeti" Reisliğine Tâyin Edildi. Bu Görevi Esnâsında Mecelle'yi İkmâl İçin Kurulan Komisyonda Vazîfe Aldı Ve İki Senede Kitâb-ül-büyû' (alış-veriş Kitabı) Ve Kitab-ül-icâre'yi Hazırladı.
birinci Dünyâ Harbi Boyunca Bu Vazîfeyi Devâm Ettiren Ahıskalı Ali Haydar Efendi 1916 Senesinden Îtibâren Her Ramazan Ayında Huzur Dersleri (pâdişâh Huzûrunda Yapılan İlmî Ders Ve Sohbet Toplantıları) Başmuhâtaplığı Vazîfesini Yürüttü. Bu Vazîfesi 1923 Senesine Kadar Sürdü Ve Pâdişâhlığın Kaldırılmasıyla Son Buldu.
ahıskalı Ali Haydar Efendinin Postnişinliğine Mâni Olunmakla İlgili Usulsüz Uygulama, Mürîdândan Hâfız Halil Sâmi Efendi Tarafından Yazılan Bir Dilekçe İle Saraya İntikâl Ettirildi. Nihâyet 1919 Senesinde Ali Haydar Efendinin Postnişinliği Pâdişâh Tarafından Tasdik Edilerek Vazîfesi Kendisine İâde Edildi. Bu Vazîfesi Tekke Ve Zâviyeler Kapanıncaya Kadar Devâm Etti. Şeyhülislâmlığın Kaldırılması, Tekke Ve Zâviyelerin Kapatılmasından Sonra Açıkta Kaldı, Sâdece Dersiâm Maaşı İle İktifâ Etti. Cebecibaşı Mahallesinde Bulunan Şeyh İsmet Efendi Dergâhında İkâmet Etti.
dört Pâdişâhın Zamanında Bilfiil Vazîfe Yapmış Olan Ve Bilhassa Sultan İkinci Abdülhamîd Hanın İltifatlarına Kavuşan Ahıskalı Ali Haydar Efendi, Cumhûriyet Devri Boyunca Dînî Tedrisât İle Meşgûl Oldu. Yirmi Beş Yıl Boyunca Göz Hapsinde Tutuldu.
oğlu Hâlid Gürbüzler Babasıyla İlgili Olarak Şunları Söylemektedir:
"babam Kimseyle Kötü Olmamamızı Söylerdi. Oturalım, Çaylar, Kahveler İçelim Demez, Devamlı İlimle Meşgûl Olurdu. Erzurum'dan Alvarlı Mehmed Efendi, Ramazanoğlu Sâmi Efendi Sık Sık Ziyaretine Gelirlerdi. Hasib Efendi İle Mehmed Zahid Kotku Efendi De Gelirlerdi. Devrin Bütün Âlimleri Ziyâretine Gelir, Sohbet Ederlerdi."
din Ve Devlet Hizmeti Görenlere Büyük Kıymet Veren Ahıskalı Ali Haydar Efendi Talebelerinin Ve Sevenlerinin İlmî Yönden Daha İleri Olmalarını İster; "sulbümden Değil, Yolumdan Gelen Benim Evladımdır." Derdi. Kendisi İlmî Mütâlaayı Hiç Bırakmazdı. Zevcesi Hanife Hanıma; "hanife, Hanife Yeni Bir Câhilliğimi Daha Gördüm. Yeni Bir Şey Daha Öğrendim." Derdi. Kendi Tahsilinin Kısa Olduğundan Bahs Ederek; "benim Tahsil Müddetim Beş Senedir." Derdi.
sert Mizaçlı Bir İnsandı. İbâdete Çok Düşkündü. Geniş Çaplı Düşünür, Müslümanların İdâresi Hakkında İhlâslı Ve Temiz İnsanların Söz Sâhibi Olmasını, Milletin Ve Devletin Devâmını İsterdi.
küçük Oğlu Behâeddîn Gürbüzler'in İfâde Ettiğine Göre, İlim Öğrenmek, Öğretmek Ve İnsanlara İslâmiyeti Anlatmakla Meşgûl Olurdu. Siyâsetle Meşgûl Olmazdı. Hatta İttihat Ve Terakki Fırkasına Girmesi İçin Hüseyin Câhit Ve Talat Paşa Tarafından Teklifte Bulunulmasına Rağmen, Tekliflerini Kabûl Etmemişti. Talebelerine Siyâsetten Uzak Durmalarını Tavsiye Ederdi.
tekke Ve Zâviyelerin Kapatılmasından Sonra Türkiye'de Kurulan Yeni İdâreye Karşı Olduğu Öne Sürülerek Ankara'ya Götürülmüştü. Ankara'da İskilipli Âtıf Hoca İle Birlikte Zor Şartlar Altında Hapishânede Kaldığı Sırada Rüyâsında Şeyhini Gördü. Şeyhi Ona; "oğlum Kırk Bir Defâ Fetih Sûresini Okursan Kurtulursun." Dedi. Ahıskalı Ali Haydar Efendi Okumaya Başladı. Bir Yandan Da Okuduğu Sayıyı Ranzaya İşâretliyordu. Onun Böyle Yaptığını Gören İskilipli Âtıf Efendi; "hoca Ne Yapıyorsun?" Diye Sorunca; "rüyâmda Şeyhim Böyle Böyle Söyledi. Sen De Oku Kurtulursun." Dedi. Âtıf Efendi; "bu Gece Rüyâmda Peygamber Efendimizi Gördüm. Peygamberimiz Sallallahü Aleyhi Ve Sellem, Ben Seni Çağırıyorum, Sen Müdâfaanı (savunmanı) Hazırlıyorsun! Buyurdu. Ben De Müdâfaanâmemi Yırttım." Dedi. Ahıskalı Ali Haydar Efendi Okumaya Devâm Etti. Daha Sonra Kurtuldu.
dînî İlimlere Vâkıf Olan Ahıskalı Ali Haydar Efendi, Kuvvetli Hitâbetiyle Dinleyenleri Tesir Altında Bırakırdı. Ömrünü İslâm Dînini Öğrenmeye Ve Öğretmeye Vermişti. Kur'ân-ı Kerîmi Çok Okurdu. Nefse Güvenmemeyi Telkin Ederdi. Talebelerine Ve Sevenlerine Nasîhatlarda Bulunurdu. Zamânın Şartlarına Göre Dînî Konuları Anlatmak Hâricinde Sessiz Bir Hayat Yaşadı.
vefâtından On Gün Evvel Fâtih-çarşamba'daki Şeyh İsmet Efendi Dergâhının Yakınındaki Evinde Komaya Girdi. On Gün Bitkisel Hayat Sürdü. Ağustos 1960 (h.1380) Günü Yarı Beline Kadar Doğruldu. "allah" Diyerek Rûhunu Teslim Etti. Cenâzesini Mehmed Zâhid Kotku Efendi İle Ramazanoğlu Sami Efendi Yıkadılar. Hocası Olan Reîs-ül-ulema Çarşambalı Ahmed Efendinin De Kabrinin Bulunduğu Fâtih Câmii Kabristanına Defn Edilmesi İstendi. Fakat Buna Müsâde Edilmedi. Yavuz Selîm Câmiinde Ramazanoğlu Sâmi Efendi Tarafından Kıldırılan Cenâze Namazından Sonra Sakızağacı Kabristanında Defn Edildi.
kaynaklar
1) Osmanlılarda Devlet Ve Tekke Münâsebetleri; S.212,248
2) Ahıskalı Ali Haydar Efendi (kemal Bozkurt-islam Mecmuası, Sayı 98 Ekim 1991)
3) Son Devir Osmanlı Ulemâsı; C.1, S.260
4) İstanbul Ve Anadolu Evliyâları; C.1, S.562