1850’li yyllara kadar ne Harputlular Amerika ve Amerikalylary tanyrdy, ne de Amerikalylar Harput’u bilir ve Harputlulary tanyrlardy. Görünü?te hümanist fakat bir bu kadar da emperyalist duygularla dünyayy bir örümcek a?y gibi saran misyoner te?kilâtlaryndan, bölgeyle ilgili ara?tyrmalar yapan Amerikan Board Heyeti’nden misyonerler, Harput’u Amerikalylar’a tanytmaya ba?lamy?ty.
1820’den beri Osmanly topraklarynda faaliyetlerine devam eden Amerikan Board misyonerleri, 1850 yylynda yaptyklary yyllyk toplantyda, Harput ve çevresinin (Mu?, Bitlis, Van) Erzurum istasyonunca yakyndan izlenmesi karary çykynca bölge incelenmeye ba?lanmy?ty. Harput’a ilk gelen Amerikaly, Amerikan Board misyonerleri George W.Dunmore ve e?idir. Dunmore ve e?inin ilk çaly?malary, genellikle di?er Hyristiyan mezhep üyeleri tarafyndan büyük bir tepkiyle kar?ylandy. Fakat Dunmore “Harput Ovasy, Türkiye’de gördü?üm en zengin ve misyoner çaly?malary bakymyndan da en elveri?li ve en çok umut vadeden ovadyr!” ?eklinde merkezine yazdy?y raporlarla, yeni elemanlaryn gelmesi için zemin hazyrlady. Bu arada yerli Protestan Ermeniler’den de istifade ederek e?itim faaliyetlerini artyrdy. M. A. Melcom isimli on alty ya?ynda bir genç Ermeni’yi de e?itim faaliyetlerinde yardymcy olmasy için yanlaryna aldylar. Harput’a ilk gelen Dunmore çiftinden sonra O. P. Allen ve Crosby, H. Wheeler çifti göç edenler arasynda yerini almy?tyr.
Daha önce Ystanbul’a gelen Dr. Herman N. Barnum da 1858 yylynda Harput’a gelir. Harput’a ilk gelen Amerikalylar olan Dunmore çifti, Wheeler çifti ve kyzlary Emily ve Dr. Barnum’la beraber küçük bir koloni kurarak çaly?malaryna ba?lamy?lardyr. Barnum ve Wheeler ikisi de ömürlerinin sonuna kadar Harput’ta kalmy? ve ölümlerinden sonra misyonerler, Selvi Pynary mevkiindeki yazlyklarynyn bahçesine gömülmü?lerdir. Dr. Barnum, Wheeler ve onlara yardymcy olan Allen, otuz yedi yyl boyunca Harput’ta beraber çaly?my?lardyr. Misyonerlerlik tarihinde bunun bir örne?i olmady?y misyonerler tarafyndan belirtilmektedir.
Dr. Barnum, misyonerlerde sykça rastlady?y üzere uzun yyllar beraber çaly?ty?y Crosby H. Wheeler’in kyzyyla evlenmi?tir. Birçok Amerikaly birbiri arkasy syra Harput’a gelerek görev yapmy?tyr. Bunlaryn bir kysmy daha önce Anadolu’ya gelerek yerle?ip ba?ka misyonlarda görev yapan misyonerler olup, bir kysmy da do?rudan Harput’a görevlendirilenlerdir. Bu gelenlerin bir kysmy bir müddet görev yaptyktan sonra Harput’tan ayryldy?y gibi, bir kysmy da Anadolu’da bir misyonerin çocu?u olarak dünyaya gelmi?, burada büyümü?, tahsil için Amerika’ya gönderilmi? ve daha sonra tekrar bir misyoner olarak Anadolu’ya gelmi?tir.
Harput’a gelen misyonerler arasynda; 1885 yylynda Fyrat Koleji Ba?kanly?y’na atanan James Levi Barton, Dr. Caleb Frank Gates, Henry Riggs önemli birkaç tanesi olarak sayylabilir. Misyonerler arasynda en ilginç hayat hikâyesine sahip olan ise Henry Riggs’tir. Henry Riggs; misyonerler arasynda bir ekol olan ve Türkiye’ye gelen ilk misyonerlerden olup, Yncil’i; Ermenice, Bulgarca ve Türkçe’ye çeviren Elias Riggs’in torunudur. Riggs ailesi Anadolu’da oldukça geni? bir kadroyla misyonerlik yapmy?lardyr. Henry Riggs’in babasy Merzifon Amerikan Koleji Ba?kany Edward Riggs’tir. Henry de bir misyoner çocu?u olarak Sivas’ta do?mu?tur. 1896 yylynda Carleton Koleji’nden mezun olan Henry; Ermenice ve Türkçe’yi mükemmel konu?urdu.
Henry Riggs, kendisi gibi misyoner olan H. Barnum’un kyzy Emma ile evlenmi?tir. Henry Riggs’in karde?i Ernest W. Riggs de Harput’ta görev yapmy?tyr. Ernest W. Riggs de abisi gibi yine bir misyonerin kyzy olan Alice ile evlenmi?tir.
Bu kysaca saydy?ymyz isimler haricinde, kyz okullary için Amerikan Boord’yn kadyn misyonerler kysmy olan “Womes’s Board of Misions” adly kurulu? tarafyndan da birçok bayan misyoner gönderilmi?tir. Bunlar arasynda en faal çaly?an ve misyonerlik yeteneklerine sahip olan ise Bayan Hariet Seymour’dur. Kolejin kyzlar kysmynyn sorumlusu ise Bayan Daniels’tir. Misyonun en faal üyelerinden bir tanesi de, Teknoloji Okulu’nun sorumlularyndan Edward Carey’dirHarput’ta görev yapan ilginç bir sima da Dr. Henry H. Atkinson’dur. Harvard’da tybbî e?itim görmü? olan Dr. Hanry Atkinson, mezrada Amerikalylar tarafyndan kurulan Annie Tracy Riggs Hastahanesi’nin kurulu? ve geli?mesinde önemli bir rol oynamy?tyr. Doktorlu?unun yany syra, fizik konusunda da uzman olan Atkinson’a, Türkçe bilmesi de büyük avantaj sa?lamy?tyr. 1901 yylynda Harput’a gelen Atkinson, özellikleri sebebiyle birçok görevi beraber üstlenir. Konsolos yardymcyly?y görevini de yürüten Atkinson, Türkiye’de hizmet verdi?i on dördüncü yylyn sonunda 1915 yylynyn Noel günü Harput’ta ölmü?tür.
Atkinson’un Harput’taki faaliyetlerinde en büyük yardymcylary ise e?i Harriet H. Atkinson ile Amerikaly ba? hem?ire Bayan Maria P. Jacobsen olmu?tur. Di?er bir önemli yardymcy ise gece hem?iresi Jamaikaly Bayan Margret Campbel’dir.
Amerikan misyonu, birçok alanda faaliyet yapmasy sebebiyle oldukça fazla elemana ihtiyaç duymu?tur. Zaman içinde büyüyen misyon; yetimhanesinden teoloji okuluna, ilkokulundan kolejine, el atölyelerinden yeti?kin kurslaryna, hastahanesinden konsolosluk faaliyetlerine kadar birçok konuda faaliyet yürütmü?tür.
Amerika’dan gelip giden birçok misyoner olmasyna ra?men kadrosunun ço?unlu?unu, misyonerlerin yeti?tirmi? oldu?u yerli yardymcylar olu?turuyorlardy. Özellikle hem daha ucuz çaly?malary, hem de kendi toplumu üzerindeki etkisi sebebiyle yerli yardymcylara daha çok ehemmiyet verilmi?tir.
Yerli yardymcy olarak yeti?tirilen birçok Protestan Ermeni de Amerika’ya tahsil için gönderilmi?tir. Önceleri ö?renci olarak yeti?tirildi?i okullara ö?retmen olarak dönen ki?iler uzun bir dönem ö?retmenlik yaptyktan sonra genellikle Amerika’ya göç etmi?lerdir. Bunlara birkaç örnek verecek olursak; Mara? Teoloji Okulu mezunu Haroutoun, K. Avakion Fyrat misyonunda yabancy dil ve matematik derslerine girmi? ve daha sonra 1895 yylynda Amerika’ya göç etmi?tir. Hachabad Bennenion adly di?er bir yerli ö?retmen de, on iki yyl ö?retmenlik yaptyktan sonra 1896 yylynda Amerika’ya göç etmi?tir. Amerika’da Boston kentinde (The Church Bell) “Kilise Çany” adly Ermeni gazetesinin müdürlü?ünü yapmy?tyr.
Misyonun kurulu?undan beri yerli yardymcylar arasynda ilk eleman olan M.A. Melcon 16 ya?ynda ö?retmenli?e ba?lamy?, uzun yyllar yapty?y ö?retmenlik görevinin yany syra, Gothe, ?ekspir gibi ünlü Batyly yazarlaryn eserlerini Ermenice’ye çevirmi?tir. Bir dönem Fyrat Koleji’nin ba?kanly?yny yapan ünlü misyoner Gates’in, Robert Koleji Ba?kanly?y yapty?y syrada Melcon Robert Koleji’nde derslere girmi? ve daha sonra Amerika’ya göç etmi?tir.
Amerikalylarla küçük bir temas kuran veya onlaryn okullarynda okuyan, müesseselerinde çaly?an birçok Ermeni’nin ideali, genellikle Amerika’ya göç olmu?tur. Burada Amerikan misyonerlerinin lüks ya?antylary, Amerika’nyn zenginlikleri, e?itim vb. konulardaki iyi durumu etkili olmu?tur.
Amerika’ya ilk gidi?ler genellikle misyonerlerin e?itim için gönderdi?i ö?renciler olmu?tur. Bunlar daha sonra kendi memleketlerine gelerek okullarda ders vermeye ba?lamy?lar. Bu ilk gidenlerin dönü?lerinde anlattyklary vb. olaylar zaman içinde misyonerlerin ayak i?lerine bakan hizmetçileri dahi hareketlendirmi?, onlar da bir yolunu bulup Amerika’ya gitmeye çaly?my?lardyr.
Bunlarla ilgili ilginç bir örnek verecek olursak; Harput’tan Agop Babigian adly bir Ermeni misyonerlerin yanynda u?ak olarak çaly?tyktan sonra bir yolunu bularak 1876 yylynda Amerika’ya gitmi?, orada umdu?unu bulamayynca geri dönmü?tür. Yeniden misyonerlerle çaly?maya ba?lamy?, bir müddet sonra tekrar Amerika’ya göç etmi? ve orada bir haly dükkâny açmy?tyr. Ayny ?ekilde Jakob Arekalyan adly bir Ermeni genci, misyoner ailenin yanynda u?ak olarak çaly?mak üzere Amerika’ya gitmi?, orada u?akly?y byrakarak Boston’da bir ticarethane açarak ba?aryly olmu?tur.
Bu göç olayy, yyllar boyunca devam etmi?, Ermeniler’in misyonerlerin de etkisiyle Osmanly Devleti’ne kar?y yürüttükleri ayrylycylyk hareketi ve isyanlar sonucunda çykan olaylarla beraber daha da artmy?tyr. Fakat isyanlardan sonra, -baskylardan kaçmaya ba?lamy?lardyr- ?eklinde yapylan propagandanyn da geçerlili?i söz konusu de?ildir. Çünkü daha kary?yklyk ba?lamadan yyllar önce birçok ki?i para kazanmak için Amerika’ya gitmenin yolunu aryyorduAmerika’ya, özellikle misyonerlerin Harput’a gelmesinden sonra ba?layan göç akymy, zaman içinde Osmanly yetkililerini de rahatsyz etmi?tir. Hem nüfus kayby, o dönem için i? gücü kayby, hem de prestij kaybyna sebep oldu?u için Osmanly Devleti’nden göç rahatsyzlyk vermi?tir. Bu yüzden çareler aramaya çaly?ylmy?tyr.
Ayryca göç edenlerin Amerika’ya gittikten sonra orada Amerikan tâbiiyetine geçerek, Amerikan vatanda?y olduktan sonra tekrar Osmanly topraklaryna dönerek (kapitülâsyonlarda) yabancy vatanda?lara tanynan imtiyazlardan faydalanmak istemeleri ve dokunulmazlyk diyebilece?imiz bir zyrha bürünerek daha pervasyzca hareket etme imkânyna kavu?malary, Osmanly Devleti’ni devamly olarak huzursuz etmi? ve bu husus Türk-Amerikan münasebetlerinde Osmanly Devleti’nin ba?yny oldukça a?rytmy?tyr.
Türk dü?manly?y ve zavally Ermeniler propagandasy, Ermeniler için Amerika’da prim yapmasy sebebiyle göç eden Ermeniler, genellikle bu metotla Amerika’da kendilerine bir yer edinebilmek için Osmanly aleyhine faaliyetlerine orada da devam etmi?tir. Amerika’ya gidip yerle?enler de Anadolu’yla irtibatyny kesmemi?, oradan Osmanly aleyhine, Anadolu’da faaliyette bulunan çetelere maddî-manevî destek vermi?lerdir. Özellikle Harput’tan Amerika’ya göçen Ermeniler bu konuda ba?rol oynamy?lardyr. Bir örnek verecek olursak, Harput’tan gizlice Amerika’ya giden ve orada Protestan papazly?y yapan Sisan adly bir Ermeni’nin orada para toplayarak Anadolu’ya gönderdi?i gösterilebilir.
Anadolu’yu bölerek bir Ermenistan kurmak isteyen ve Türkiye’de suç i?leyen Ermeniler’in de sy?ynak yeri yine Amerika olmu?tur. Amerika’da, oranyn vatanda?ly?yna geçtikten sonra silâh, Osmanly aleyhine kitap, bro?ür ve benzeri malzemeyle tekrar geri geliyorlardy. Osmanly Devleti bu isyancylaryn geri gelmelerini engellemek için yakyn limanlarda kontrolleri arttyrdy?y için, uzak limanlarda karaya çyktyktan sonra bir fyrsatyny bularak Harput’a gelmeye çaly?yyorlardy. Harput’tan Amerika’ya gizlice giden Ermeniler’in bir kysmy Anadolu’ya geçmek için Mysyr’yn limanlaryna giderek oradan Anadolu’ya gelmeye çaly?malary da buna bir örnek olarak verilebilir.
Bu göç edenlerin, Osmanly Devleti aleyhine yapmy? oldu?u faaliyetler her yyl artarak devam etmi?tir. Öyle ki bu faaliyetlerin dozunu o derece artyrmy?lardyr ki, dü?manlarymyzla beraber silâh ku?anarak bize kar?y sava?mak için Amerika’dan tekrar geri dönenler dahi olmu?tur. Birinci Dünya Sava?y syrasynda, Osmanly Devleti ile sava?an Rusya’ya, Anadolu’da bulunan Ermeniler’in de destek vererek onlarla beraber bize kar?y sava?ty?y gibi, yurtdy?yndaki gönüllü Ermeniler de onlara yardym etmek gayesiyle Van Vilâyeti civaryna ve Yran synyryna gelmi?lerdi. Bu gelenlerin büyük bir kysmynyn da; “Dahilden kaçan ve memalik-i ecnebiyeden gönüllü gelen, Mamüratül-Aziz Ermenileri’nin te?kil etti?i” dü?ünülürse; Baty dünyasynyn söyledi?i gibi, masum ve iyi niyetli olduklaryny söylemek de pek mümkün de?il kanaatindeyim.
Türkiye’nin de?i?ik yerlerinden Amerika’ya; ticaret, e?itim, vb. sebeplerle oldukça çok sayyda göç olmasyna ra?men Harput bunlar arasynda rekor bir sayydadyr. Harput Protestan kiliselerinin organizesiyle sadece bir yylda Harput’tan Amerika’ya, özellikle de Boston ?ehrine yapylmy? olan 3000 ki?ilik göç olayy, bütün Osmanly topraklaryndan yapylan göçün 25’ine tekabül etti?i gibi, bu sayy bir rekor olarak da kabul edilmi?tir.
Harput ve çevresinden Amerika’ya göç edenlerin her türlü ihtiyaçlary, Fyrat Koleji’nin mezunlary, Harput Protestan Kiliseleri Birli?i ve Amerikalylar’yn Harput’taki kolonisinin deste?iyle kar?ylanmy?tyr. Bu çaly?malarda, Amerikalylar’yn Harput’ta açmy? oldu?u konsoloslu?un da oldukça büyük bir rolü oldu?u bilinmektedir.
Harput’tan bu kadar göçün gizli bir ?ekilde yürütülmesinde, bazy memurlaryn suiistimallerinin, misyoner vb. kurulu?laryn yany syra, türeyen simsarlaryn da etkili oldu?u bilinmektedir. Amerika’ya göç edenlerin gidi?leri syrasynda ve Amerika’ya kabullerinde ya?anan zorluklary a?mak için Harput’ta kurulan iki dernek ile Ystanbul ve ABD’deki ajanlaryn etkili çaly?malarynyn rolü büyük olmu?tur.
Liverpol’a kadar gitmeyi ba?aran Ermeni göçmenlerle konu?an Osmanly Elçisi, Harput’a ba?ly köylerden olduklaryny ve bazy Ermeni tüccarlaryn bir miktar para kar?yly?y bu kaçy?y kolayla?tyrdyklary, bu tüccarlaryn Mersin ve di?er limanlarda adamlary oldu?u, bunlar vasytasyyla, kayykla götürülerek Marsilya ve Yngiltere’ye giden vapurlara bindirildiklerini ö?renmi?tir