meşhûr Âlim Ve Velîlerden. İsmi, İbrâhim Olup Babasınınki Ali'dir. Künyesi Ebû İshâk-ı Şîrâzî Olup "cemâl-üd-dîn", "şeyh-ül-islâm" Ve "şeyh-ül-imâm" Lakabları İle Tanınmaktadır. 1003 (h.393) Senesinde, İran'ın Köylerinden Biri Olan Fîrûzâbâd'da Doğdu Ve Orada Büyüdü. Fîrûzâbâd'ın, Hârezm Şehirlerinden Birisi Olduğu Da Söylenmektedir.
ilk Tahsiline Fîrûzâbâd'da Başladı. Orada Kendisinden İlim Aldığı Hocalarının İlki; Ebû Abdullah Muhammed Bin Ömer Eş-şîrâzî Oldu. Bu Beldede, İmkânı Ölçüsünde Elde Ettiği İlimleri Daha Çok Arttırmak İçin, 1019 (h.410) Senesinde Şîrâz'a Geldi Ve Bir Müddet Orada Yaşadı. Bu Arada Gandecân'a Gitti. Her İki Şehirde Ve Diğerlerinde Kaldığı Sürede, Birçok Âlimden Fıkıh İlmini Öğrendi. Şîrâz'da Ve Gandecân'da Ebû Ahmed Abdurrahmân Bin Hüseyin El-gandecânî Ve Şîrâz'da Ebû Abdullah El-beydâvî Ve Ebû Ahmed Abdülvehhâb Bin Muhammed Bin Râmin El-bağdâdî İlim Aldığı Âlimlerdendir. Bu İki Âlim, Bağdâdlı Âlimlerin Üstâdlarındandı. O, Bu İkisinden İki Merhalede İlim Öğrenmişti. Önce, Şîrâz Şehrinin Hatîb Ve Müftî Vekîllerinden Olan Ebû Abdullah El-celâb'tan Ders Okudu. Bu Arada Dâvûd-i Zâhirî'nin Mezhebinden Olan Ebü'l-ferec-i Fâmî Eş-şîrâzî İle Karşılaştı. Genç Yaşında Onunla İlmî Münâzaralarda Bulundu. Çünkü O, Tabakât'ında; "ben, Şîrâz'da Küçük Olduğum Halde, Onunla Münâzara Etmiştim." Dedi. Bu Hâdise, Onun Cedel İlminde, Daha O Yaşlarda Alışkanlık Kazandığına Delâlet Etmektedir.
ondan Sonra İlim Öğrenmek İçin Önce Basra'ya Gitti. Oradaki Fakîhlerden Ders Okudu. El-hûzî Bunlardandır. Sonra, 1024 (h.415) Senesinde, 22 Yaşında İken Bağdât'a Gelip Hemen İlim Öğrenmeye Başladı. Gittiği Şehirlerde Ve Köylerde, Daha Önce Gördüklerinden Olan Bir İlmî Çevre İle Karşılaştı. Orada, Şâfiî Mezhebini Öğretip Yayan Büyük Fakîhlerle Buluştu. Bunlar; Eş-şîrc-il-faradî El-hâsib, İbn-i Râmin, Ebû Abdullah El-beydâvî, Mensûr Bin Ömer El-kerhî İdiler. Onun Bu Devirdeki Hocalarının En Büyüğü, Ebû Tayyib Et-taberî'dir. Kendisi Bu Hocası Hakkında Diyor Ki: "gördüğüm Kimseler İçinde, Ondan Daha Çok Çalışan Birini, Daha Çok Tahkîk Yapanı Ve Görüşü Ondan Daha İyi Olanı Görmedim." Hocalarının Arasındaki Yeri Husûsunda Bunu, "kazvînî" Adı İle Meşhûr Olan Ebû Hâtim Mahmûd Bin Hasan Et-taberî Tâkib Eder. Bunun Hakkında Da; "ilim İçin Yaptığım Seyahatlerde, Ondan Ve Kâdı Ebû Tayyîb Et-taberî'den Faydalandığım Gibi, Başka Kimseden Faydalanamadım." Dedi. Ebû İshâk-ı Şîrâzî, Fıkıh İlmini, Ez-zücâcî'den, Ebû Abdullah Muhammed Bin Ömer Eş-şîrâzî'den Ve Başka Âlimlerden Öğrendiği Gibi, Usûl İlmini De, Ebû Hâtim'den Okumuştu. Hadîs İlmini İse, Ebû Bekr El-berkânî İle Ebû Ali Bin Şâzân'dan Öğrendi. Şâfiî Âlimlerinin Yanında; Başka Ders Halkalarında Da Bulundu. O, Hanbelî Âlimlerinden Kâdı Ebû Ali El-hâşimî Hakkında; "ben, Onun Ders Halkasında Bulundum Ve Ondan İstifâde Ettim." Demektedir.
ebû İshâk, Kısa Zamanda Hocası Ebû Tayyîb Et-taberî'nin Takdîrine Ve Îtimâdına Mazhâr Oldu. Hocası, Kendinin Bulunmadığı Zamanlarda Onu, Talebelerine Ders Vermesine İzin Verip Yardımcı Seçti. Ebû İshâk-ı Şîrâzî'nin İlimle Meşgûliyeti, Şaşılacak Derecede, Akıllara Durgunluk Verecek Ölçüde İdi. Meselâ Her Dersi Bin Defâ Tekrar Edip Sağlamlaştırırdı. Bu Zamandaki Hâlini, Kendisi Şöyle Anlatır: "her Kıyâsı Bin Defâ Tekrâr Eder, Onu Bitirince Diğer Bir Kıyâsa Geçer, Onda Da Bu Minvâl Üzere Meşgûl Olurdum. Bir Meseleye Dâir Şâhid, Delil Olacak Bir Beyit Olursa, O Beytin Bulunduğu Kasîdenin Tamâmını Ezberlerdim." Bu İse, Ancak Tedbirli Davranmak Ve İyi Öğrenmek İçin Bir Arzu Ve İstek İdi.
ebû İshâk, Hocası Ebû Tayyîb Et-taberî'nin Kendisinin Mescidlerden Birinde Ders Vermesini İstedikten Sonra, On Beş Seneye Yakın Bağdât'ta Kaldı. Bâb-ı Merâtıb'da Bulunan Bir Mescidde Ders Vermeye Başladı. Bu Tedrisât İşi Ve Şöhreti Bağdât'tan Başka, Çeşitli Memleketlere De Yayıldı. Dört Bir Taraftan Gelen İlim Talebeleri, Onun Huzûrunda Olgunlaşır, İlim Ve Hâl Sâhibi Olurlardı. Kara Ve Deniz Yolu İle Fetvâ Sormaya Gelenler, Onun Meclisinde Toplanırlardı.
büyük Şâfiî Âlimi Ve Kâdı'l-kudât Olan Ebû Abdullah Hüseyin Bin Câfer Bin Mâkûlâ, 1055 (h. 447) Senesinde Vefât Edince, Halîfe Kâim Bi-emrillâh'ın Görevlileri, Ebû İshâk-ı Şîrâzî'ye Gidip, Halîfenin Kendisini Kâdı'l-kudât Yâni Temyiz Reisi Tâyin Etmek İstediğini Bildirdiklerinde Râzı Olmadı. Gelenler Kabûle Zorlamaya Çalıştı. O, Yine Bu Mesûliyeti Ağır İşten Kaçındı. Gelenler, Onun Bu Vazifeyi Kabûl Etmesine Kadar ısrâr Edilmesi Husûsunda, Halîfeden Kat'î Tâlimât Almışlardı. ısrâr Çok Olunca, Ebû İshâk, Halîfeye Bir Mektup Yazarak; "kendini Helâk Etmen, Sana Kâfî Gelmedi Mi? Hattâ Kendinle Berâber Beni De Mi Helâk Etmek İstiyorsun?" Dedi. Halîfe Buna Çok Üzüldü Ve: "işte Âlimler Böyle Olmalıdır!çok Şükür, Zamânımızda Kendisine Kâdılık Vazîfesi Verilebilecek Ve Bundan Yüz Çeviren Birisi Var. O, Bunu İstemedi Ve Biz De Affettik." Dedi.
hocası Ebû Tayyîb Et-taberî'nin 1058 (h.450) Senesinde Vefâtından Sonra, Ebû İshâk, Şâfiî Mezhebinin Fakîhleri Arasında Bir Sabah Yıldızı Gibi Parlamaya Başladı. Bâb-ı Merâtıb'daki Mescidinde Ders Vermeye Başladı. Nihâyet, İlmi Ve Âlimleri Çok Seven Ve Ebû İshâk'a Ayrı Bir Sevgisi Olan Nizâm-ül-mülk, Onun Ders Okutması İçinbağdât'ta Bir Medrese İnşâ Ettirdi. Medresenin İnşâatına 1065 (h.457) Senesinde Başlandı Ve 1067 (h.459) Senesinde Tedrisâta Açıldı. Vezir Nizâm-ül-mülk, Medreseyi İnşâ Edip Müderrisliğini Ona Teklif Edince, Çekinerek Kabûl Etti. Bunun Üzerine Nizâmiye Medresesini İlk Defâ Tedrisâta Açmak İçin İlk Müderris Olarak Onun Tâyini Yapıldı. Vefâtına Kadar Ders Verip, İlme Çok Hizmet Etti Ve Çok Talebe Yetiştirdi.
bir Gün Nizâm-ül-mülk, Kendisinin Yaptığı Hayır Ve Hasenâtı, İnsanlara İkrâm Ve İyiliklerini, Günahlardan Sakınmasını, Allahü Teâlânın Emirlerine Yapışmasını Anlatıp, Yüksek Âlimlerden, Yaptıklarının İslâmiyete Uygunluğu Hakkında Fetvâ İstedi. Bütün Âlimler Cevâbında; "bu Yapılanların Hepsi Doğrudur. Cennet'e Girmenize Vesîledir." Diye Yazıp, Onun Hakkındaki İyi Düşüncelerini Bildirdiler. Nizâm-ül-mülk, Âlimlerin Kendisi Hakkındaki Şâhitliğini Görüp Yazılarını Okuyunca; "bunlarla Benim Kalbim Rahat Olmadı.ancak, Büyük Âlim Ebû İshâk-ı Şîrâzî De Bunu Yazar Ve Hakkımda Diğer Âlimler Gibi Şehâdette Bulunursa, İnanırım." Dedi. Şeyh Ebû İshâk'a Başvurduklarında O Da: "hasan (yâni Nizâm-ül-mülk), Zulüm Mevkıinde Bulunanların Hayırlısıdır." Diye Yazdı. Nizâm-ül-mülk, Bu Zâtın Yazısını Okuyunca; "şeyh Doğru Söylemiştir. Doğru Cevap, İşte Budur!" Dedi. Nizâm-ül-mülk Vefât Edeceği Zaman Vasiyet Edip, Ebû İshâk'ın Fetvâsının Sûretinin Kefenine Bağlanmasını İstedi. Bu İsteği Yerine Getirildi. Sonra Sâlih Bir Zât Rüyâsında Nizâm-ül-mülk'ü Görüp Hâlini Sordu. O Da Cevâbında: "allahü Teâlâ Bütün Günahlarımı Bağışladı Ve: "bu İhsânımız, Senin Hakkında Ebû İshâk'ın, Hayırlı Diye Yazmasındandır." Buyurdu" Dedi.
ebû İshâk-ı Şîrâzî'nin İlmi, Menkıbeleri Ve Yüksek Hâlleri Sayılamıyacak Kadar Çoktur. Zamânının Büyük Âlimleri İle Birçok İlmî Münâzaraları Olmuştur. İmâm-ül-haremeyn Ebü'l-me'âlî El-cüveynî İle Olan Münâzaraları tabakât-ı Şâfiiyye kitabında Yazılıdır. Onun Talebeleri Ve Kendisi İle Arkadaşlık Yapıp Yetişenler Oldu. Onlardan Kadılık, Müftîlik Ve Hatîblik Vazifesine Tâyin Edilenler Çoktu. Haydar Bin Mahmûd Bin Haydar Eş-şîrâzî Anlatıyor: Şeyh Ebû İshâk'tan İşittim. Diyordu Ki; "horasan Taraflarına Gitmiştim. Uğradığım Her Beldenin Ve Her Köyün, Ya Kadısının Veya Müftîsinin Yahut Da Hatîbinin Talebelerimden Veya İlim Arkadaşlarımdan Olduğunu Gördüm."
ebû İshâk-ı Şîrâzî'nin, İbâdetinin Çokluğunu, Secdelerde Yüzünün Renginin Değişmesini Kimse İnkâr Edemezdi. Bütün Gecesini İbâdetle, Kur'ân-ı Kerîm Okumakla Geçirirdi. Nitekim müzehheb kitâbının Her Faslını Tamamladığı Zaman İki Rekat Namaz Kılardı. Zühdü, Dünyâya Hiç Kıymet Vermemesi O Kadar Çoktu Ki, Bir Gün Mescidde Unuttuğu Ve Kendisinin De O Günkü Nafakası Olan Bir Dinârı (4.8 Gr Altını), Geri Döndüğünde Yerinde Bulduğu Hâlde, Belki Başkasınındır Diye Düşünüp, Almaktan Vazgeçti. Bu Zühd Ve Verâ, Onun Zamânında Başka Birisinde Görülmedi. Sanki O, Zamânındaki Bütün İnsanların Zühdünü Kendinde Toplamış, Bu Zühd Onun Süsü Olmuştu.
ebû İshâk'ın Bedeni Zayıf Ve İnce İdi. Kuvvetli Bir Hâfızaya Sâhib Olup, Zekî Bir Kimseydi. Ders Okumak Ve İlim Tahsil Etmek İçin Çok Gayret Ediyordu. Yemeği Ve Elbisesi Azdı. Aza Kanâat Eder Ve Fakirliğe Sabrederdi. Kâdı Ebü'l-abbâs El-cürcânî Ve Diğer Arkadaşları Diyorlar Ki: "ebû İshâk-ı Şîrâzî, Dünyâlık Olarak Hiçbir Şeye Sâhip Değildi. Hattâ O Hâle Geldi Ki, Bir Günlük Yiyeceğini Ve Giyeceğini Bulamadığı Zamanlar Olurdu."
ebû Bekr Muhammed Bin Ali El-bürûcirdî Anlatıyor: "bir Gün Ebû İshâk, Talebelerinden Birine: "bana Üzüm Ve Hurma Pekmezi Satın Alman Husûsunda Seni Vekil Ettim." Dedi. O Da Gidip, Fâsid Bir Alış-verişte Bulundu. Ebû İshâk, Böyle Şüpheli Satın Alınan Üzüm Ve Hurma Pekmezini Yemedi."
kâdı Ebû Bekr Muhammed Bin Abdülbâkî El-ensârî Anlatıyor: "bir Gün Ebû İshâk-ı Şîrâzî'ye Birçok Mesele Hakkında Fetvâ Sormaya Gitmiştim. Onu Yolda Yürür Görüp Selâm Verdim. Ekmek Satan Bir Dükkâna Girdi. Ondan Kalemini İstedi. O Hâlde İken, Suâlimin Cevâbını Hemen Cebinde Taşıdığı Mürekkeb İle Yazıp, İstediğim Fetvâyı Bana Verdi."
ebû İshâk-ı Şîrâzî, Fakir Bir Kimse Olup, Nizâmiyye Medresesinde Ders Vermeye Başlamasından Sonra Da Durumu Değişmedi. Talebelerini Çok Severdi Ve "benden Bir Mesele Okuyan Kimse, Benim Evlâdım Sayılır." Derdi. Fakirliği Sebebiyle Hacca Da Gitmemişti. Nizâm-ül-mülk'e Yakın Olmasına Rağmen Maddî Bakımdan Hâlinde Bir Değişiklik Olmadı. Mala, Paraya Hiç Düşkün Değildi. El-mâhânî Diyor Ki: "onun Bir Yiyecek Ve Binek Almaya Yetecek Kadar Malı Yoktu. Fakat İsteseydi, Onu El Üstünde Taşırlardı."
ebü'l-hasan-ı Hemedânî Anlatıyor: "ebû İshâk-ı Şîrâzî'nin Şöhreti O Kadar Çok Yayılmıştı Ki, Gittiği Her Yerde Ve Girdiği Her Şehirde, Şehrin Bütün İnsanları Ve Çocukları Onu Karşılamağa Çıkarlardı. Kaldığı Yerlerde, İçinde Olduğu Mahfelin Direklerine Ellerini Sürerler, Nâlınlarının Ve Ayakkabılarının Toprak Ve Tozunu Alır, Şifâ Ve Bereketlenmek İçin Saklarlardı. Sanat Sâhipleri, Metâlarını, Âlet Ve Edevâtını Ayaklarının Tozuna Sürerlerdi."
ebû İshâk Hazretlerinin Gittiği Beldelerde, Ona Arkadaşlık Yapıp, İlminden İstifâde Eden Birçok Âlim Olmuştur. Bunlardan Fahr-ül-islâm Eş-şâşî, umde adlı Eserin Sâhibi Hüseyin Bin Ali Et-taberî, İbn-i Beyân El-meyâncî, Ebû Muâz, El-bendelînî, Ebû Sa'leb El-vâsıtî, Abdülmelik Eş-şâbürhuvâstî, Ebü'l-hasan El-âmidî, Ebü'l-kâsım Ez-zencânî, Ebû Ali El-fârikî, Ebü'l-abbâs Bin Er-rutâbî Gibi Birçok Âlim Ondan İstifâde Ettiler.
ebû Bekr Eş-şâşî Diyor Ki: "şeyh Ebû İshâk, Asrının Âlimlerine, Allahü Teâlânın Bir Hucceti, Senedi İdi."
ebû İshâk Hazretleri, Çok Talebe Yetiştirdi. Bunlardan Bâzısının İsimleri "tabakât" Kitaplarında Sayılmaktadır. Zâten Nizâm-ül-mülk, Şâfiî Mezhebinin Yayılması Ve Bunu Da Ebû İshâk-ı Şîrâzî'nin Yapmasını İsteyerek, Nizâmiyye Medresesini Yaptırmış Ve Böylece Binlerce Talebeyi Yetiştirmiştir. Çok Kısa Bir Zamânının Dışında, Vefâtına Kadar Bu Medresede Hep Talebe Okutmuştur. Daha Önce Bâb-ı Merâtıb'daki Mescidinde Yüzlerce Talebe Yetiştirmişti.
ebû İshâk Hazretleri, 1083 (h.476) Senesinde Bağdât'ta Ebü'l-muzaffer Bin Reis-ür-rüesâ'nın Evinde Vefât Etti. Cenâzesini Ebü'l-vefâ Bin Ukayl El-hanbelî Yıkadı. Namazını Bâb-ül-firdevs'te Ebü'l-feth Muzaffer Bin Reis-ür-rüesâ Kıldırdı. Bâb-ı İbrâz'da Defnedildi. Vezir Tâc-ül-mülk, Onun İçin Bir Türbe Ve Yanında Bir Medrese Yaptırdı.
ebû Ali Makdîsî Diyor Ki, "ebû İshâk-ı Şîrâzî'nin Vefâtından Sonra Onu Rüyâmda Gördüm Ve; "allahü Teâlâ Sana Nasıl Muâmele Etti?" Diye Sordum. Cevâbında; "bu Nizâmiyye Medresesi Hakkında Soruldum. Eğer Bu Medresenin Yapılma Maksadına Riâyet Etmeyip, Orada Ders Vermeseydim, Elbette Helâk Olanlardan Olurdum." Dedi.
ebû İshâk Şîrâzî Vefât Ettikten Sonra Rüyâda Beyaz Elbiseler İçinde Ve Başında Tac Olduğu Halde Görüldü. "bu Beyaz Elbiseler Nedir?" Diye Sorulunca O; "bunlar Allahü Teâlânın Emirlerine İtâatın Şerefi." Dedi. Bu Tâc Nedir?" Diye Sorulunca; "bu Da İlmin İzzeti." Dedi.
ebû İshâk Hazretleri Çok Eser Yazmıştır. Bunlardan Başlıcalarının İsimleri Şunlardır:
1) El-mühezzeb Fil-müzehheb: Keşf-üz-zünûn'da el-mühezzeb Fil-fürû adı İle Bildirilmektedir. Fıkıh İlmine Âit Büyük Bir Eserdir. Eserini 1063 (h.455) Senesinde Yazmaya Başlamış Ve 1076 (h. 469) Senesinde Tamamlamıştı. Bu, Kıymeti Yüksek Olan Bir Eserdir. Şâfiî Fakîhleri, Ona Çok Önem Verip Şerh Ettiler. Ebû İshâk, Bundan Çok Hoşlanırdı. Hattâ Kendisi Bu Kitap Hakkında Buyurdu Ki: "hazırladığım Bu Kitap, Şâyet Resûlullah Efendimize Arz Edilmiş Olsaydı; "bu, Benim Ümmetime Emrettiğim Dînin Tâ Kendisidir." Buyururdu."
2) Et-tenbîh Fil-fıkh: Keşf-üz-zünûn'da et-tenbîh Fî Fürû-ış-şâfiiyye ismi ile Zikredilmektedir. Bu Eser, Şâfiîler Arasında Çok Okunan Beş Kitaptan Birisidir.
3) En-nüket Fil-hılâf: Keşf-üz-zünûn'da en-nüket Fî İlm-il-cedel adı İle Zikredilmektedir.
4) Et-tebsıra: ibn-i Hıllıgân Bunun Cedel İlmi Hakkında; Keşf-üz-zünûn Sâhibi De, Usûl-i Fıkıh İlmi Hakkında Olduğunu Bildirmektedir. İbn-i Cinnî, Ona Şerh Yaptı.
5) El-maûne Fil-cedel.
6) Et-telhîs: ibn-i Hıllıgân, Cedel İlmi Hakkında Olduğunu Bildirmektedir.
7) El-lum'a Fî Usûl-il-fıkh.
8) Şerh-ül-lum'a Fî Usûl-il-fıkh.
9) Nushu Ehl-il-ilm.
10) Tabakât-ül-fukahâ.
kaynaklar
1) Tabakât-üş-şâfiiyye; C.4, S.215-262
2) Vefeyât-ül-a'yân; C.1, S.29
3) Tabakât-ül-fukahâ Li-ebî İshâk (mukaddime)
4) Miftâh-üs-se'âde; C.2, S.319-320
5) Şezerât-üz-zeheb; C.3, S.349
6) El-bidâye Ven-nihâye; C.12, S.124
7) Tehzîb-ül-esmâ Vel-lüga; C.2, S.172
8) Mu'cem-ül-müellifîn; C.1, S.68
9) Mir'ât-üz-zeman Fî Târih-il-a'yân; S.135, 186 (1968 Ankara)
10) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; C.5, S.23
11) Brockelmann; Sup:1, S.669