hünkâr Şeyhi Denmekle Meşhur Velî. İsmi Mehmed'dir. Peygamber Efendimizin Soyundan Olup Seyyiddir. Aslen Van'ın Hoşab (güzelsu) Kasabasındandır. Babası Vânî Bistâm Efendidir. Van'da Doğmuş Olup, Doğum Târihi Bilinmemektedir. Babasından Dolayı Vânîzâde, Kendisi Van'da Doğduğu İçin De Vânî Nisbetleri İle Meşhûr Oldu. 1685 (h.1096) Târihinde Bursa Yakınlarında Kestel Köyünde Vefât Edip, Orada Kendi Yaptırdığı Câminin Girişine Defnedildi.
vânî Seyyid Mehmedefendi, İlk Tahsîline Van'da Başladı. Doğunun Belli Başlı İlim Merkezlerini Dolaştı. Gence, Karabağ Ve Tebriz Gibi Bâzı Beldelerde İlim Tahsîl Etti. Nûreddîn Şirvânî'den Halvetî Yolunun Tasavvuf Bilgilerini Öğrenip Kemâle Geldi.daha Çok Tefsîr, Hadîs, Fıkıh Ve Târih Bilgileri Üzerinde Çalışan, Edebiyât Ve Belâgatta Yükselen Mehmed Efendi, Erzurum'a Yerleşti. Câmilerde Vâz Ve Nasîhatler Ederek, İnsanlara Allahü Teâlânın Emir Ve Yasaklarını Bildirdi. Erzurum'da Bulunduğu Sırada Evlenip Çoluk Çocuk Sâhibi Oldu. Sonra Yetişen İki Kızından Birini Talebelerinden Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendiye, Diğerini De, Yine Talebelerinden Bursa Sultâniyesi Müderrislerinden Mustafa Efendiye Verdi. Bu Dâmâdı Daha Sonra "vânîdâmâdı" Diye Tanındı.
bilgisi Ve Hitâbetiyle, Herkesin Hayranlığına Mazhar Olan Mehmed Efendi, Erzurum Beylerbeyi Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa İle Sohbet Edip, Nasîhatlerde Bulundu. Fâzıl Ahmed Paşanın Babasının Vefâtı Üzerine Sadrâzam Tâyin Olunarak İstanbul'a Çağrılmasından Sonra,mehmedefendinin Nâmı İstanbul'da Da Duyulmaya Başladı.pâdişâh Dördüncü Mehmedhanın Emriyle İstanbul'a Çağrıldı. Pâdişâh Hocası (hünkâr Şeyhi) Ve Yeni Câmide İlk Kürsü Vâizi Oldu. Şehzâde Mustafa'nın Da Hocalığını Yaptı. Pâdişâh Vâizi Olunca, Şehzâde Mustafa'nın Terbiyesini, Talebesi Ve Dâmâdı Feyzullah Efendiye Bıraktı. Pâdişâh Hocası Olmasından Dolayı "şeyh Mehmed" Nâmıyla Anılmaya Başlanan Mehmed Efendinin Yeni Câmi Kürsüsünden Ettiği Vâzlar, Büyük Îtibâr Gördü. Zühd Ve Takvâsı, Dünyâya Ehemmiyet Vermeyip, Allahü Teâlâdan Çok Korkması, Îtibârını Yükseltti. Vâz Ve Nasîhatleri Pek Tesirli Oldu. 1665 Senesinde Bâzı Sahte Tarîkatçıların Çığırdan Çıkan, Zaman Zaman İslâmiyetin Dışına Taşan Hâl Ve Hareketlerinin Durdurulması İçin Ferman Çıkarttı. Zamânında Sabatay Sevi Adında Bir Haham Kendisinin Mesih Olduğuna Dâir Bir Takım Sapık Fikirler İleri Sürmüştü. Bir İhbâr Üzerine Yakalanıp Edirne'ye Getirildi. Edirne Sarayında Şeyhülislâm Minkarizâde Yahyâ Efendi Ve Sultanın İmâmı Vânî Mehmed Efendiden Müteşekkil Bir Dîvân Kuruldu.pâdişâhın Bitişik Odadan Tâkib Ettiği Görüşmeler Sonunda Sabatay Kendisinin Müslüman Olduğunu Söyledi Ve Dönme Olduğunu Îlân Etti. Onun Müslüman Olmuş Görünmesiyle İlgili Olarak Vânî Mehmedefendi; "bu Adamın Müslümanlığı Kalbî Hisler Ve İhlâs İle Kabûl Ettiğine Kâni Değilim. Fakat Dînimiz Şüpheyi Reddeder Ve Kişinin Îmânı Üzerinde Hüküm Ancak Cenâb-ı Hakk'ındır. Bu Îtibârla İhlâs İle Müslüman Olmasını Niyâzdan Başka Bir Şey Yapamam." Diyerek İslâmiyetin Hükümlerine Bağlı Olduğunu Gösterdi.
vânî Mehmedefendi 1683 Senesinde Sadrâzam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Komutasındaki İkinci Viyana Seferine Ordu Şeyhi Olarak Katıldı.seferden Sonra Bursa Yakınlarındaki Kestel Köyüne Gönderildi. İstanbul'da Boğazda Kendi Adıyla Anılan Vanîköy'de Bir Câmi Ve Medrese Yaptırdığı Gibi, Kestel'de De Büyük Bir Câmi Ve Mektep Yaptırdı. Ömrünü Orada Tamamladı.
vânî Mehmed Efendinin Vakfiyesi Özetle Şöyledir: "hamdü Senâ Allahü Teâlâya Mahsustur. O'nun Resûlü'ne Salât Ve Selâm Ederim. Kullarına Rahmetini İhsân Etmekle Kalplerini Nûrlandırmış Ve Bunlar Arasında Zenginleri De Hayır Yapmak, Kendilerine İhsân Ettiği Mallarını Sırfallahü Teâlâdan Sevâb Umarak Ve Rızâsına Tâlib Olarak Herkese Faydalı Şeyleri Vakfetmekle Seçip Ayırmış Ve Cömert Zenginlere Dünyânın Ve Dünyâ Zevklerinin Fânî, Geçici, Âhiretin Ve Onun Nişanlarının Bâkî, Kalıcı Olduğunu İlhâm Buyurmuştur.
cenâb-ı Hak İnsanı Şu Fânî Dünyâda, Bâkî Ve Ebedî Olan Âhirete Azık Toplamak İçin Yarattı. Dünyâda Yarattığı Cevher Ve Mâdenleri Ve Mallarını Da, Cennet'in Yüksek Makamlarını Onlarla Elde Etmek İçin Bu Hikmetle Yaratıp Îcâd Etti. Dünyânın Yokluğa Gidişi Ve Âhiretin Bâkî Ve Ebediyete Mazhâr Olduğu, Kur'ân-ı Kerîmde Bildirildi. Sonra Âhiret İçin Azık Tedârik Etmek Ve Muhtâc Olanlara Yardım Husûsunda Teşvikte Bulunuldu. Mescid Yapanlar Ve Tâmir Edenlerin Fazîletleri Bildirildi. Gam Ve Endişenin İnsanları Sardığı Bir Günde Ümmetine Şefkat Buyuracak Olan Peygamber Efendimiz, Birçok Hadîs-i Şerîfleri İle Evkafın Menfaatlerinden Haber Verdi.
bundan Sonra Kardeşlerim Ve Sevdiklerim: Biliniz Ki, Günâhı Çok Ve Ayakların Toprağı Olarak Şu Sahifeleri Karalayan Ve Suçunu, Kusûrunu Îtirâf Eden Ve Rabbin Rahmetini Ve Yardımını Uman Van'da Doğan Bursa'da Oturan Muhammed Bin Molla Bistam Bin Molla Rüstem Bin Şeyh Halil Şöyle Der: Tefekkür Ederek Dünyânın Karar Yeri Olmadığını Ve İnsanın Elde Ettiği Malların Ancak Günâh Ve Zarardan İbâret Bulunduğunu Ve Âhiret İçin Dünyâ Servetlerine Dalıp İnfak Ve Tasadduk Yönünden Geçmenin Mutlaka Kötü Bir Alışkanlıktan İbâret Olduğunu Anlayınca, Bursa'da Kestel Karyesinde Cenâb-ı Hakk'ın Bana İhsân Ettiği Mal İle İçinde Müslümanların Her Namazı Ve Bilhassa Cumâ Ve Bayram Namazlarını Edâ Etmeleri İçin Bir Mescid Ve Câmi Yaptırdım.
ey Rabbim! Kulunu Bu Mübârek Binâların İnşâsına Muvaffak Kıldığın Gibi, Bunların Güzelce Kabûlünü Ve Bereketini De İhsân Eyle. Rızâna Yakın Olarak Dîninin İhyâsına Sebep Kıl."
pekçok Talebe Yetiştiren Vanî Mehmed Efendi, Birçok Kıymetli Eser Kaleme Aldı. arâis-ül-kur'ân, Hülâsât-üt-tefâsîr, Risâle-i Mebde' Vel-me'âd, A'mâl-ül-yevm Vel-leyl adlı Eserleri Yanında Devlet Büyüklerine Gönderdiği Nasîhat Mektuplarını İhtivâ Eden Bir De Münşeâtı Vardır. Eserleri Çeşitli Kütüphânelerde Mevcuttur.
kaynaklar
1) Târih-i Râşid; C.1, S.483
2) Güldeste-i Riyâz-ı İrfân; S.409
3) Osmanlı Müellifleri; C.2, S.50
4) Kâmûs-ül-a'lâm; S.4679
5) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; (49. Baskı) S.1159
6) Vekâyi-ül-fudelâ, Üniversite Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, No: 3216, C.2, V.218a
7) Hadîkat-ül-cevâmi'; C.2, S.168
8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; C.16, S.245
