mısır’ın Büyük Velîlerinden. Mâlikî Mezhebi Fıkıh Âlimi. İsmi Halîl Olup, Babasınınki İshâk’dır. Doğum Târihi Ve Yeri Belli Değildir. Künyesi Ebü'l-mevedde, Lakabı Ziyâeddîn’dir. Şeyh Halîl Diye Tanınır. Babası, Abdullah Menûfî Hazretlerinin Arkadaşlarından İdi.
küçük Yaştan Îtibâren, İmâm-ı Şâfiî, Ahmed-i Bedevî, Seyyidet Nefîse Ve Şerâfeddîn Kürdî'den Sonra Mısır’da Yetişen Evliyânın En Büyüğü Olan Abdullah Menûfî’nin Terbiyesine Verildi. Babası, Hanefî Mezhebinde Olmasına Rağmen, Mâlikî Mezhebi Âlimi Ve Arkadaşı Olan Abdullah Menûfî’ye Çocuğunu Teslim Edip, Onun İlminden Ve Feyzinden İstifâde Etmesini Temin Etti. Reşîdî’den Arabî İlimler Ve Usûl Bilgilerini, İbn-i Abdülhâdî’den Hadîs-i Şerîf İlimlerini Öğrendi. İbn-i Abdüsselâm Da Hocaları Arasında İdi. Kâhire, Mekke Ve Medîne Gibi Zamânın Belli Başlı İlim Merkezlerindeki Âlimlerden İlim Öğrendi. Hadîs-i Şerîf İlminde, Fıkıh Bilgilerinde Âlim Oldu. Tasavvufta Yüksek Derecelere Kavuştu. Mâlikî Mezhebine Göre Fetvâ Verdi. Pekçok Talebe Yetiştirip, Faydalı Eserler Yazdı. Zamânında Mısır’ın En Büyük Medresesi Olan Şeyhûniyye Medresesinde Tâliplerine İlim Öğretti. İbn-i Mezrûk, Tâcüddîn İshâkî Gibi Âlimler Talebelerinden İdi.
halîl Cündî, Lüzumsuz İşlerle Uğraşmaz, İbâdet Ve İlimden Başka Şeyle Meşgûl Olmazdı. Yirmi Sene Kâhire’de Kaldı. Çok Meşhûr Olan Nil Nehri Ve Kıyısını Görmek İçin Gittiği Görülmedi. Müderrislik Yaptığı Sıralarda, Bir Gün Hocası Abdullah Menûfî’nin Ziyâretine Gitti. Evinde Bulamadı. Evin Helâsında Bir Ârıza Olduğunu, Tâmir İçin İşçi Aramaya Gittiğini Söylediler. O Da Tereddüd Etmeden; “ona En Münâsip İşçi Benim.” Deyip, Helâyı Temizlemeye Başladı. Çevredeki İnsanlar Başına Toplanıp, Böyle Namlı Ve Şanlı Bir Kimsenin Helâ Temizliği Yapmasını Hayretle Seyrediyorlardı. Bu Sırada Abdullah Menûfî Hazretleri Geldi. Onu Gördü. Çevredekilere; “bu Kim?” Diye Sordu. Onlar Da; “halîl!” Diye Cevap Verdiler. O Zaman, Mısır’ın En Büyük Beş Evliyâsından Beşincisi Olduğu Bildirilen Abdullah Menûfî Hazretleri, Öyle Bir Duâ Etti Ki, Halîl Cündî, Bu Duânın Bereketiyle Bir Anda Pek Yüksek Derecelere Kavuştu. Allahü Teâlâ Ömrüne Bereket İhsân Etti Ve İslâm Dînine Çok Hizmetleri Oldu.
halîl Cündî, Bir Gün Bir Aşçı Dükkânına Uğradı. Orada Bozuk Et Satılır, İnsanlara Haram Yedirilir, İnsanlar Kandırılırdı. Dükkân Sâhibine Emr-i Mârûf Yaptı. Bu İşin Kötülüğünü Anlattı. Dükkân Sâhibi Pişmân Olup, Bir Daha Böyle Yapmıyacağına Söz Verdi Ve Tövbe Etti.”
ziyâeddîn Cündî’nin Din Ve Diyânette, Zühd Ve Salahta, İbâdet Ve Tâatte, İlim Ve Amelde Yüksek Bir Mevkii Vardı. Bu Yüksekliğine, Eserleri Delîl Oldu. Allahü Teâlânın Düşmanlarına Karşı Çok Çetin Mücâdeleler Verdi. Hıristiyan Avrupa Kavimlerinin Bir Parçası Olan Kıbrıs Krallığı Ve Çapulcu Şövalyeleri, Zaman Zaman Mısır Kıyılarını Yağmalayıp, Müslümanlara Zulmediyorlardı. Ziyâeddîn Halîl Cündî, Halktan Ve Talebelerinden Milis Kuvvetleri Teşkil Etti. Bu Kuvvetin Adına Da, “halka-i Mansûre” Adı Verildi. Onlarla Berâber İskenderiyye’nin Müdâfaası İçin Kâhire'den Gidip Savaştı. Allahü Teâlânın Rızâsı İçin Küfür Ehline Karşı Cihâd Ederken Giydiği Askerî Elbiseyi Bir Daha Çıkarmadı. Bu Yüzden Cündî Yâni Orduya Mensub Lakabı Verildi. Askeriyeden Maaş Alır, Zarûrî İhtiyâcından Fazlasını Fakirlere Dağıtırdı. Kendisi Az Yer, Az Uyur Ve Çok İbâdet Ederdi. Az Mala Kanâat Eder, Eline Geçenleri Talebesinin İhtiyâcına Harcardı. Geceleri Hiç Uyumaz, Kaylûle Vaktinde, Öğleden Biraz Önce Vücûdunu Dinlendirmek İçin Çok Az Uyurdu. Çok Merhametli, Gurûr Ve Kibirden Arınmış, Mütevâzî Bir Kimse İdi. Kalbi Her Türlü Zulmet Pisliklerinden Uzaklaşmış, Allahü Teâlânın Nîmetlerini Ve O’nun Rızâsını Kazanmaktan Başka Bir Şey Düşünmez Olmuştu. İşi, İnsanlara Emr-i Mârûf Yapıp, Allahü Teâlânın Emir Ve Yasaklarını Öğretmekten Başka Bir Şey Değildi. İbn-i Teymiyye Ve Yolunda Gidenlere Verdiği Güzel Cevapları İle Meşhûrdur.
halîl Cündî'den Sonra Gelen Âlimler, Ona Uymakta Çok Hırslı, Ona Güvenmekte Pek Sâdıktılar. Bu Sebeple, Halîl Cündî’nin İfâdesi İle Başka Birinin İfâdesi Arasında Bir Ayrılık Olunca; “biz, Halîl’e Uyarız. O Bu Meselede Yanılmış Olsa Bile, Ona Olan Hüsn-i Zannımız, Bizi Ondan Ayrılmaktan Men Eder.” Derlerdi.
halîl Cündî Hazretleri Buyurdu Ki: “velî Olgunlaşınca Kendisine Allahü Teâlâ Tarafından Çeşitli Şekillerde Görünme Kuvveti Verilir. Bu Da Olmayacak Bir Şey Değildir. Çünkü, Başka Başka Görünen Şekiller Rûhâniyettir. Bedeni, Cismi Görünmemektedir. Rûhlar, Madde Değildirler, Boşlukta Yer Kaplamazlar.”
“allahü Teâlâ, Evliyânin Rûhlarina Öyle Bir Kuvvet Verir Ki, Çeşitli Şekillerde Görünebilirler. Bedenleri Mezardan Çikmaz. Rûhlari Şekil Alip Görünürler.”
halîl Cündî Çeşitli İlimlere Dâir Bir Çok Eser Yazmiştir. Bunlardan Bâzilari Şunlardir: 1)et-tevhîd:ibn-i Hâcib’in Usûl-i Fikha Dâir muhtasar adli Eserinin Alti Ciltlik Şerhidir. Halîl Cündî Eserin Nikâh Bahsine Kadar Olan Kismini Bizzat Kendisi Yazdi. Ömrü Vefa Etmedi?i İçin Kalan Kismini Müsveddelerinden Talebeleri Tamamladi. 2) Menâkib-i Abdullah Menûfî: hocasinin Menkibe Ve Kerâmetlerini Bu Eserde Toplamiştir. 3) Menâsik-ül-hac, 4) Muhadderât-ül-fühûm Fîmâ Yetealleke Bit-terâcim Vel-ulûm.
halîl Cündî’nin Vefât Târihi İhtilâflı Olup, 1365 (h.767) Den Sonra 1374 (h.776)den Önce Vefât Ettiği Bildirilmektedir.
vefâtından Sonra Rüyâda Görüldü. Gören Kimse, Allahü Teâlânın Nasıl Muâmele Ettiğini Sorunca, Cündî Hazretleri; “allahü Teâlâ, Beni Ve Benim Cenâze Namazımı Kılanları Affetti.” Diye Cevap Verdi.
kaynaklar
1) Bustân; S.96
2) Hüsn-ül-muhâdara; C.1, S.460
3) Neyl-ül-ibtihâc; S.112
4) Ed-dîbâc-ül-mühezzeb; S.115
5) Ed-dürer-ül-kâmine; C.2, S.86
6) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; (49. Baskı) S.1081
7) El-a’lâm; C.2, S.315
8) Kıyâmet Ve Âhiret; (5. Baskı) S.258
9) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; C.10, S.139
